რუსეთის პრეზიდენტი ვლადიმირ პუტინმა მონაწილეობა მიიღო სირიისთვის ასტანას სამშვიდობო პროცესის სახელმწიფოთა მეთაურთა მეშვიდე სამიტში, რომელიც ამჯერად თეირანში, 2022 წლის 19 ივლისს, გაიმართა. ეს იყო პუტინის პირველი მოგზაურობა პოსტსაბჭოთა ბლოკის გარეთ უკრაინაზე რუსეთის სამხედრო შეტევის შემდეგ და ეს იყო მისი მხოლოდ მეორე მოგზაურობა საზღვარგარეთ, 2022 წლის ივნისში ტაჯიკეთსა და თურქმენეთში ვიზიტის შემდეგ. მიუხედავად იმისა, რომ ეპუტინი თეირანს მეხუთედ ესტუმრა, მას ჯერ არ ჰქონია წმინდა ორმხრივი ვიზიტი ირანში. რუსეთის პრეზიდენტმა მონაწილეობა მიიღო კასპიის მეორე სამიტში 2007 წლის ოქტომბერში, გაზის ექსპორტიორი ქვეყნების ფორუმში 2015 წლის ნოემბერში და ასტანას პროცესში 2017 წლის ნოემბერში და 2018 წლის სექტემბერში.
დასაწყისისთვის, ევროპაში სატრანზიტო შეზღუდვებმა აიძულა რუსეთი განსაკუთრებული ყურადღება დაეთმო ირანის სატრანზიტო მარშრუტებისთვის, ჩრდილოეთ-სამხრეთის საერთაშორისო სატრანსპორტო დერეფნის (International North–South Transport Corridor = INSTC) ფარგლებში. 2022 წლის ივნისში, მოსკოვში საგზაო ტრანსპორტის ერთობლივი კომიტეტის შეხვედრის შემდეგ, ორივე ქვეყანამ ხელი მოაწერა ურთიერთგაგების მემორანდუმს საგზაო ტრანსპორტის შესახებ. ანალოგიურად, რუსეთმა გამოაცხადა მზადყოფნა, დაასრულოს რაშტი-ასტარას 164-კილომეტრიანი სარკინიგზო მარშრუტი, რომელიც INSTC-ის ერთადერთი დარჩენილი სარკინიგზო მონაკვეთია. ამ სეგმენტის დასრულებამდე, მატარებლით მოძრავი ტვირთი უნდა გადაეცეს სატვირთო მანქანებს და შემდეგ ისევ ასტარაში, ირან-აზერბაიჯანის საზღვარზე დაბრუნდეს. ამ მიზეზით, უზენაესმა ლიდერმა აიათოლა ხამენეიმ პუტინთან შეხვედრისას განაცხადა, რომ „ის დაეთანხმა პრეზიდენტ პუტინს რაშტ-ასტარას რკინიგზის დასრულების აუცილებლობაზე, რომელიც დაასრულებს ჩრდილოეთ-სამხრეთის დერეფანს და მოემსახურება ორივე ქვეყნის ინტერესებს” (ისლამური რესპუბლიკის საინფორმაციო სააგენტო, 19 ივლისი).
რუსეთი იმედოვნებს, რომ გამოიყენებს მულტიმოდალურ ტრანსპორტს (საგზაო, სარკინიგზო და საზღვაო ტრანსპორტი) ცენტრალური აზიის, კასპიის ზღვიდან და კავკასიის მარშრუტებიდან ჩაბაჰარის პორტამდე ომანის ყურეში და ბანდარ აბასამდე სპარსეთის ყურეში ომის შედეგად გამოწვეული სატრანზიტო შეზღუდვების გვერდის ავლით. თეირანი ცდილობს, გამოიყენოს ეს სიტუაცია და გააძლიერა ძალისხმევა რუსული ინვესტიციების მოსაზიდად ტრანზიტსა და ტრანსპორტირებაში.
მეორე ყველაზე მნიშვნელოვანი საკითხი რუსეთისთვის არის ირანთან სავაჭრო-კომერციული კავშირების გაძლიერება. დასავლეთის ფართო სანქციებმა სერიოზულად შეაფერხა რუსული ვაჭრობა და, განსაკუთრებით, სოფლის მეურნეობის პროდუქციის იმპორტი. ასეთ ვითარებაში ირანი შეიძლება იყოს შესაფერისი ალტერნატიული პარტნიორი სოფლის მეურნეობის პროდუქციის რუსეთის ფედერაციაში ექსპორტში. რუსეთის წინააღმდეგ დასავლეთის სანქციების დაწყებამდე, ირანის რუსეთში ექსპორტის 60 პროცენტი სოფლის მეურნეობის პროდუქტებს წარმოადგენდა. ახალი პირობებით მოსკოვი იმედოვნებს, რომ გაზარდოს სურსათის უსაფრთხოება ირანიდან იმპორტის გაზრდით.
იმავდროულად, ირანსა და ევრაზიულ ეკონომიკურ კავშირს (EAEU) შორის შეღავათიანი სავაჭრო შეთანხმება (PTA) დაეხმარა თანამშრომლობის გაძლიერებას, 862 საქონელზე დაბალი ტარიფების შეთავაზებით, საიდანაც 502 ირანული ექსპორტია. თუმცა, შეთანხმებას ვადა ეწურება 2022 წლის 5 ოქტომბერს. ამ მიზეზით, მხარეებმა ახლახან დაიწყეს ტექნიკური მოლაპარაკებები PTA-ს თავისუფალ ვაჭრობის შეთანხმებაზე გადასვლის შესახებ. ამ მიზნით, თეირანში გამგზავრებამდე ორი დღით ადრე, პუტინმა დაამტკიცა 2018 წლის 17 მაისს ხელმოწერილი დროებითი შეთანხმების პროტოკოლის რატიფიცირება, რომელიც გამოიწვევს EAEU-სა და ირანს შორის თავისუფალი სავაჭრო ზონის შექმნას.
ირანისა და რუსეთისთვის მესამე საკვანძო საკითხი ფინანსური და საბანკო ურთიერთობების გაფართოებაა. ორივე ქვეყანას დაუწესდა სანქციები და ემუქრება შეზღუდვები საერთაშორისო საბანკო მექანიზმების, მათ შორის SWIFT-ის გამოყენებაში. როგორც ასეთი, ირანი და რუსეთი ცდილობენ ეტაპობრივად შეცვალონ აშშ დოლარი რიალითა და რუბლით კომერციული ტრანზაქციებისთვის. პუტინის ირანში ვიზიტის წინ, კრემლის სპიკერმა დმიტრი პესკოვმა აღნიშნა, რომ „რუსეთი თანდათან უარს იტყვის აშშ დოლარზე ირანთან ვაჭრობაში“ . უზენაესმა ლიდერმა აიათოლა ხამენეიმ რუსეთის პრეზიდენტთან შეხვედრისას ასევე ხაზგასმით აღნიშნა, რომ „დოლარი უნდა მოიხსნას ორმხრივი ვაჭრობიდან“. ამ მოვლენების შემდეგ, ირანის ცენტრალური ბანკის გუბერნატორმა ალი სალეჰაბადიმ აღნიშნა, რომ „ირანის ექსპორტი რუსეთში გაიზრდება რუბლში და რიალში ვაჭრობის დაწყების შემდეგ“.
მეოთხე და ბოლო კრიტიკული საკითხი, რომელიც განიხილეს პუტინის თეირანში ვიზიტის დროს, იყო უკრაინის ომი. ამასთან დაკავშირებით, აიათოლა ხამენეისა და პუტინის შეხვედრა ჩრდილოატლანტიკური ხელშეკრულების ორგანიზაციის (ნატო) ბოლო შეთანხმების კრიტიკის სცენა გახდა. უზენაესმა ლიდერმა ხაზგასმით აღნიშნა, რომ „დასავლეთის ძალები ეწინააღმდეგებიან ძლიერი და დამოუკიდებელი რუსეთის არსებობას. ნატო საშიში არსებაა და თუ მის წინ გზა ხსნილი იქნება, ის არ აღიარებს საზღვრებს და შეზღუდვებს. უკრაინაში ნატოსთვის გზა რომ არ გადაეკეტათ, მოგვიანებით, ყირიმის ნახევარკუნძულის საბაბით, ნატო თავად დაიწყებდა ომს“ (ისლამური რესპუბლიკის საინფორმაციო სააგენტო, 19 ივლისი). პუტინმა დასძინა, რომ „ზოგიერთმა ევროპულმა ქვეყანამ განაცხადა, რომ ისინი ეწინააღმდეგებოდნენ უკრაინის ნატოში გაწევრიანებას, მაგრამ იძულებულნი იყვნენ დათანხმებულიყვნენ ამას აშშ-ის ზეწოლის შედეგად, რაც აჩვენებს, რომ ისინი არც დამოუკიდებლები არიან და არც ნამდვილი ეროვნული მმართველობა აქვთ“ (ისლამური რესპუბლიკის საინფორმაციო სააგენტო, 19 ივლისი).
მიუხედავად ამისა, უკრაინაში ნატოს როლთან დაკავშირებით რუსეთისა და ირანის საერთო პოზიციის მიუხედავად, რთული საკითხი იყო ირანული უპილოტო თვითმფრინავების მიყიდვა რუსეთისთვის. ეს თემა ტირაჟირებული იყო დასავლური წყაროების მიერ, თეირანის შეხვედრის წინ. კერძოდ, ჯეიკ სალივანმა, აშშ-ის ეროვნული უსაფრთხოების საკითხებში მრჩეველმა, CNN-ზე გაავრცელა სატელიტური სურათები, რომლებშიც, სავარაუდოდ, ნაჩვენები იყო რუსული დელეგაცია, რომელიც ეწვია აეროდრომს კაშანში (ცენტრალური ირანი), სულ მცირე ორჯერ, 2022 წლის ივნისში. რუსეთის დელეგაციას, სავარაუდოდ, აჩვენეს “შაჰედ-191” და “შაჰედ-129” უპილოტო საფრენი აპარატები. ორივე მათგანს შეუძლია ზუსტი მართვადი რაკეტების ტარება. თუმცა, ირანის საგარეო საქმეთა მინისტრმა ჰოსეინ ამირ-აბდოლაჰიანმა და მისმა უკრაინელმა კოლეგამ, დიმიტრი კულებამ 16 ივლისს უარჰყვეს უსაფუძვლო ბრალდებები, რომ ირანმა რუსეთს უპილოტო თვითმფრინავები მიაწოდა უკრაინაში კონფლიქტისთვის.
ირანის ლიდერისა და რუსეთის პრეზიდენტის შეხვედრაზე, რუსეთს ირანული უპილოტო თვითმფრინავების მიყიდვის კუთხით მოვლენები არ დაფიქსირებულა – და ეს, მიუხედავად იმისა, რომ გაეროს უშიშროების საბჭოს 2231 რეზოლუციაზე დაყრდნობით (2015 წლის ივლისი) მხარდაჭერილ იქნა ირანში სამოქმედო ერთობლივი ყოვლისმომცველი გეგმა და ყველა შეზღუდვა ირანში იარაღის იმპორტ-ექსპორტზე 2020 წლის ოქტომბერში ამოიწურა. ირანს ლეგალურად შეუძლია, იყიდოს და გაყიდოს ჩვეულებითი იარაღი, მათ შორის, მცირე შეიარაღებები, რაკეტები, ვერტმფრენები და ტანკები (ალ ჯაზირა, 17 ოქტომბერი, 2020). დუშანბეში, ტაჯიკეთში ირანული თვითმფრინავების Ababil-2 ქარხნის გახსნა იყო ირანის იარაღის ემბარგოს მოხსნის მთავარი შედეგი. ამრიგად, იურიდიულად, არანაირი შეზღუდვა არ კრძალავს ირანული თვითმფრინავების რუსეთს მიყიდვას. მიუხედავად ამისა, ეს საკითხი სერიოზულ პოლიტიკურ გართულებებს აწყდება ირანის დაბალანსებული ურთიერთობების შენარჩუნების მცდელობაში რუსეთთან და უკრაინასთან.
ვალი კალეჯი,
პროფესორი, თეირანი